Adapun jenis-jenis tembang macapat (pupuh) yang terdapat di
Bali dan yang masih digemari oleh masyarakat, di antaranya adalah:
Pupuh
Sinom
|
Sinom Lumrah
|
Pelog
|
Sinom Wug Payangan
|
Slendro
|
Sinom dingdong
|
Slendro
|
Sinom Sasak
|
Slendro
|
Sinom Lawe
|
Slendro
|
Sinom Genjek
|
Pelog
|
Sinom Silir
|
Slendro
|
|
Pupuh
Ginada
|
Ginada Basur
|
Slendro
|
Ginada Linggar Petak
|
Slendro
|
Ginada Jayapura
|
Slendro
|
Ginada Bagus Umbara
|
Slendro
|
Ginada Candrawati
|
Slendro
|
Ginada Eman-eman/Bungkling
|
Pelog
|
|
Pupuh
Durma
|
Durma Lumrah
|
Pelog
|
Durma Lawe
|
Pelog
|
|
Pupuh
Dangdang
|
|
Pupuh
Pangkur
|
Pangkur Lumrah
|
Pelog
|
Pangkur Jawa / Kakidungan
|
Slendro
|
|
Pupuh
Ginanti
|
Ginanti Lumrah
|
Pelog dan Slendro
|
Ginanti Pangalang
|
Pelog dan Slendro
|
|
Pupuh
Semarandana
|
Semarandana Lumrah
|
Pelog
|
Semarandana Mendut
|
Slendro
|
|
Pupuh
Pucung
|
Slendro
dan Pelog
|
Pupuh
Megatruh
|
Laras
Pelog
|
Pupuh
Gambuh
|
Laras
Pelog
|
Pupuh
Demung
|
Laras
Slendro
|
Pupuh
Adri
|
Laras
Pelog
|
Masing-masing pupuh yang tersebut di atas mengandung suasana
kejiwaan yang berbeda-beda. Suasana yang ditimbulkan oleh pupuh tersebut sangat
berguna untuk mengungkapkan suatu suasana dramatik dari suatu cerita / lakon.
Secara umum hubungan antara suasana dengan jenis pupuh dapat dilukiskan sebagai
di bawah ini:
Suasana
|
Jenis
Pupuh
|
aman,
tenang, tentram
|
Sinom
Lawe, Pucung, Mijil, Ginada Candrawati dan lain-lainnya
|
gembira,
riang, meriah
|
Sinom
Lumrah, Sinom Genjek, Sinom Lawe, Ginada Basur, Adri, Megatruh dan lain
sebagainya
|
sedih,
kecewa, tertekan
|
Sinom
Lumrah, Sinom Wug Payangan, Semarandana, Ginada Eman-eman, Maskumambang,
Demung dan lain-lainnya
|
marah,
tegang, kroda
|
Durma
dan Sinom Lumrah
|
Sekalipun demikian, pengaruh dari si penyanyi yang
membawakan pupuh tersebut dapat mengubah suasana yang ditimbulkan oleh pupuh
tersebut. Perlu pula diketahui bahwa kelompok tembang ini disebut pupuh adalah
berdasarkan bagan atau kerangka lagu yang ada pada masing - masing pupuh ini.
Berdasarkan isi atau cerita yang diungkapkan, jenis tembang ini juga di sebut
Guritan menurut cerita yang dikandungnya. Guritan Basur berarti tembang macapat
yang mengungkapkan cerita Basur. Begitu pula halnya Guritan Jayaprana, Sampik,
Linggarpetak dan lain sebagainya. Bahasa yang dipakai dalam kelompok tembang
macapat ini adalah bahasa Kawi (jawa Kuno) dan bahasa Bali. Berdasarkan hukum
Padalingsanya tembang - tembang macapat Bali ini dapat disusun seperti tabel
berikut ini:
Nama
Pupuh
|
Jumlah
suku kata dan huruf hidup akhir pada setiap baris kalimat tembang beserta
nomor barisnya
|
1
|
2
|
3
|
4
|
5
|
6
|
7
|
8
|
9
|
10
|
Sinom
|
8a
|
8i
|
8a
|
8i
|
8i
|
8u/o
|
8a
|
8i
|
4u
|
8a
|
Ginada
|
8a
|
8i
|
8a
|
8u
|
8a
|
4i
|
8a
|
|
|
|
Pucung
|
4u
|
8u
|
6a
|
8i
|
4u
|
8a
|
|
|
|
|
Maskumambang
|
12i
|
6a
|
8i
|
8a
|
|
|
|
|
|
|
Ginanti
|
8u
|
8i
|
8a
|
8i
|
8a
|
8i
|
|
|
|
|
Durma
|
12a
|
8i
|
8a
|
8a
|
8i
|
5a
|
8i
|
|
|
|
Pangkur
|
8a
|
12i
|
8u
|
8a
|
12u
|
8a
|
8i
|
|
|
|
Semarandana
|
8i
|
8a
|
8o
|
8a
|
8a
|
8u
|
8a
|
|
|
|
Mijil
|
10i
|
6o
|
4e
|
10e
|
8i
|
6i
|
8u
|
|
|
|
Magatruh
|
12u
|
8i
|
8u
|
8i
|
8o
|
|
|
|
|
|
Demung
|
12a
|
8i
|
8u
|
8i
|
8a
|
8u
|
8a
|
8i
|
8a
|
8u
|
Dangdang
|
14a
|
14e
|
8u
|
8i
|
8a
|
8u
|
12a
|
8i
|
8a
|
|
Adri
|
10u
|
6e
|
8i
|
8u
|
8u
|
8a/e
|
8u
|
8a
|
8a
|
|
Berbeda dengan Sekar Rare (lagu anak-anak maupun lagu
rakyat), kelompok Sekar Alit, yang biasa disebut tembang macapat, gaguritan atau pupuh,
terikat oleh hukum Padalingsa yang terdiri dari guru
wilang dan guru dingdong. Guru wilang adalah ketentuan
yang mengikat jumlah baris pada setiap satu macam pupuh (lagu) serta banyaknya
bilangan suku kata pada setiap barisnya. Bila terjadi pelanggaran atas guru
wilang ini maka kesalahan ini disebut elung. Selanjutnya guru dingdong
adalah uger-uger yang mengatur jatuhnya huruf vokal pada tiap-tiap akhir suku
kata. Pelanggaran atas guru dingdong ini disebut ngandang. Tentang
istilah macapat yang dipakai untuk menyebut jenis tembang ini adalah sebuah
istilah dari bahasa Jawa. Kelompok tembang ini disebut tembang macapat karena
pada umumnya dibaca dengan sistem membaca empat-empat suku kata (ketukan).
Contoh- contoh sekar alit :
- Ginanti:
Mirib suba liu tau
Kadi ne mungguh ring aji
Jatin sangsara punika
Wetu saking tingkah pelih
Pelih saking katambetan
Tambet dadi dasar sedih
Tambete ngawinang lacur,
Bulak balik manumadi,
Bingkih malaibin duhka,
Dekah nguber sukan ati,
Ngalih idup mati bakat,
Ngalih bajang tuwe panggih
Tambete tan liyan puniku,
Kadi kranan sami-sami,
Krana jenged kadi jantra,
Suka duhka malinder panggih,
Jani sedih nyanan girang,
Suwud girang sedih malih
Saking tuhu manah guru
Mituturin cening jani
Kawruhe luwir sanjata
Ne dadi prabotang sai
Kaanggen ngaruruh merte
Saenun ceninge urip
- Sinom:
1.
Iseng-isengan
manyurat
Nanging sekare ka Widhi
Mangapus Bharatayudha
Ninggarang mamunyi Bali
Sinampura Dewa Gusti
Antuk Ida dane ipun
Mamunggelang punang crita
Duk Sang Salya Senapati
Sampun puput
Kabiseka jaya-jaya
2.
Ne
mangkin kalungang-lungang
Ortane rauh sujati
Kaatur ring Sang Pandawa
Keweh pangeraas mangkin
Mawinang maminehin
Sang Kresna nyanggra masaur
Ngawijilang pangupaya
Patut pamargine nyilib
Tur kadauh
Yogia Ida Sang Nakula.
3.
Mangkin
Ida Sang Nakula
Angob mireng manyingakin
Tetingkahane ring jumah
Waluya ring Madrapati
Bancingahe mancak saji
Tiing macerancang alus
Ngojog ka pasarenan
Sang Salya sedek katangkil
Eluh-eluh
Kundang-kundang seseliran.
4.
Kagiat
kayune manyingak
Sang Nakula rauh tangkil
Ngandika Ida manyapa
"Duh mas mirah uwane cai!
Lasia cai teka mai
Buka tong ada mangrungu
Musuh yatna maglagaran
Ngrencana yudane mani."
Raris matur
Sang Nakula saha sembah
- Ginada:
- Tityang mlajah ngae tipat
Ngantos titiang ngulangunin
Kewehe mekudang-kudang
Besik dua nganti telu
Meme bapa ketakonang
Keweh gati
Ento patut kaplajahang.
- Mai timpale makejang
Melajah matembang bali
Tembang bali ne budaya
Warisan para leluhur
Patut raga lestariang
Tembang bali
Ento patut keajegang.
- Janintitiang maan tugas
Tugas sane miweh gati
Sawireh tusing biyasa
Kajudi makarya pupuh
Sinom utawi ginada
Dados milih
Nanging teteptusing bias.
- Liu anak ngulah-ulah
Keto mase sedeng paling
Melajahe kesaratang
Ape ane sedeng ruruh
Melajah ngalih sawitra
Yan besidi
Ape ruruh lakar bakat.
- Ene madan karma laksana
Sajeroning kantun maurip
Jele melah pengelaksana
Ento neket diraga tuhu
Bekelan kayang kawekas
Bin numadi
Pangde nemu kesengsaran
- Pucung:
- Pupuh Pucung (4u)
Anggen jalaran manutur (8u)
Cening pianak Bapa (8a)
Mungpung cening enu cerik (8i)
Apang suluk (4u)
Jemet melajahang awak (8a)
- Eda ngapus
Mapi-mapi pradang masuk
Subane di jalan
Ngelingkungmengkeb nyelibsib
Singit kauh
Mulih bareng ajak timpal
- Puara ngapung
Ngonyang bia tan paunduk
Stata katinggalan
Enggalan tuuhe kelih
Metu kimud
Lakar nugtugang melajah
- Lantas puyung
Tuara ngelah bekel idup
Payu mapangenan
Kudiang ngalih ane ibi
Merah-meruh
Nyelsel awak tan paguna
- Bibi
anu
Lamun payu luas manjus Antenge
tekekang
Yatnain ngaba masui Tiuk
puntul
Bawang anggon pasikepan
- Dangdang
Gula
1.
Saksat
ratu nuduk pitik bengil Mami lara (14a)
Nyapat pitra ksasar gela-gela
ring kawahe (14e)
Urip titiang sampun lampus (8u)
Keto upaminya adi (8i)
Manyadia mamarekan (8a)
Ni Nyonyah raris masaur (8u)
Minab tan wenten utang tiang memarekan (12a)
Ring beline kadi mangkin (8i)
Sarat tuduhing batara (8a)
2.
Mesok
gedenan bikas beline dini Ngodag-odag
Marasa teken awak suba
ririh di gumine
Pepes menang bane buruh
Nasi matahan kadung lekin
Bibih galir crewet pisan
Tuara nyandang kapigugu
Lawar gerang eda nyagerang dasar meka
To beli jani rasanin
Damar langit meh bulanan
3.
Durung
puput marerasan sang kalih laut teka
Madan I Congliwat utusan
mapag Ingtai
Mangda gelis Nyonyah mantuk
Dening wenten raos pingit
Ni Nyonyah misadyayang
Pacang gelis mantuk
Kapiragi ya Ni Nyonyah Gelisahan
Irika raris I Sampik
Kroda idepnya kalintang
7. MASKUMAMBANG
1. Keme laku ditu ada gedong
cenik
Bersih wawu pragat
Sang kalih raris ngeranjing
Saget ngenah gegambaran
2. maka miwah dagingnya mawarna-warni
I
ratu nitahang
Mangwasayang pati urip
Ngebekin
buana datraya
3. maha agung tan patanggu dan pangawit
Tan keneng inucap Meraga
Suksema suci
Dahating rahasia pisan
8.
Pupuh Pangkur:
1. Nunas
agung sinampura
ratu titiang ring ida dane sami
mangrencana ngawe kidang
pangkure anggon tembang
mapi bida belog pongah sipok sigug
tuara jengah kakedekang
ngulahang payu mangawi
2. Sada lami sang sucita, bau eling matuptup mangeka sedih,
Srupatane deres metu,
tuara kena inampetan,
dadi medal bawose mangajap suung
duh nguda i ratu lagas,
mangutang tityang driki
3. Inggih bapa intai titiang
Mungguing ipun mawasta babah sampik
Umah titiang selat gunung
Waciu ring bociu kuta
Daging ipun
mangda sweca tuan guru
Nyadia titiang masekolah
Duaning
parek sareng kalih
9. Pupuh Durma:
1.Mule sulit memunahang
saktin indria,
yan tan ta saking samadi,
sangkan ya buwatang,
suluhin baan sastragama,
susila mangka pangabe,
ento gemetang
uli rare nganti lingsir
2. Sujatinya ne jati madan sawitra
Tan nyangka ngetohang urip
Ngawe mitrarta,
Sakeweh bayaning mitra
Lagas bareng manandangin,
Suka duka,
Pada bedak manulungin
3. Cai durma pianak bapa paling wayah
Tumbuhe dadi kasesi
Katinggalin biang
Jumah cai apang melah
Bapa luas nangun kerti
Ka gunung alas
Paidepan bapa mati
4. Ada ngelah cai tekening
Bapa
Anging te pada makidik
Carik miwah karang
To uningin apang melah
Magawe anteng-antengin
Eda ngawe utang
Patilesang awak miskin
10. Pupuh Mijil (
Dadong Dauh):
1. Dadong
dauh
Ngelah siap
putih
ba mataluh
reko
Minab ada limolas taluhne
Nanging lacur ada nak
nepukin
Anak
cerik-cerik
Kliwat rusit ipun
2. Cai buyung,
Buron liwat cenik
Musuh gede ento
Tusing pesan jerih ken i dewek
Liu suba ngalap pati urip
Janma agung alit,
Ring setra ya mapunduh
3. Kai dukuh
Jati wisesa sakti
Ring jagat tan sewos
Mula ira kawuwuseng rate
Tan apada-pada ring kasaktian
Iba tandruh tui
Jani apang weruh
4.sing ja buung
Iba lakar mati
Maprang lawan ingong
Macan mula manusa mangsane
Ia i dukuh manohin sabda aris
Ih macan pitui
Gung ujar marensun
11. Pupuh
Asmarandana
1. Eling eling mangka eling
Rumingkang di bumi alam
Darma wawayangan bae
Raga taya pangawasa
Mun kasasar nya lampah
Napsu nu matak kaduhung
Badan anu katempuhan.
2. apa kene manumadi
Dadi jatma buka kene
Setate manandang jengah
Jejerone marasa enyag
Sangsara olih ibulan
Tusing pisan mangan nginum
Kanti berag di pedeman
12.Adri
- Egar manah ira ngesti ayu
Ngesti
betarane
Kalih
ida sang hyang widhi
Magda
ida ice nerus
Betel
kangin betel kauh
Ngulayang
i kawelas arsa
Angastiang
brata sadu
Ngesti
ida hiang Betara
Nunas
sarining amerta.
- Kaula ngaturang canang harum
Sarwa
kesekare
Manca
warna sarwa wangi
Ambunnyane
ngalub-alub
Ngawe
egar hyang ayu
Kalih
egar hyang batara
Pada
kenak pada kenyung
Hyang
dedari hyang dedara
Manyatri
utaran kaula.
Puh Magatruh (Dewa Yadnya)
Pisaratang. Ngulik Sastra Siang Dalu. Dharma Sastra
Weda Sruti. Itihasa Lawan Kidung. Linggan Sang Hyang Saraswati. Murti Ning
Hyang Widhi Kawot
DEMUNG SAWIT (BAWAK, DAWA), KIDUNG MANUSA YADNYA (PERKAWINAN)
Tuhu atut bhiseka Nrapati. Sri Eswaryadala. Dala
kusuma patra nglung, Eswarya raja laksmi. Sang kulahamenuhi rajya. Kwening bala
diwarga. Mukya sira Kryanapatih. Sang niti Bandeswarya patrarum. Nityasa
angulih- ulih amrih sutrepting na..
Tan kocapan tarunane jani tan lian ne kawus
wus i ayu
mangrangsuk payas pangganggene sarwa luih
sayah ayu mangayang-ayang buksa widyadari nurun
kasunaran baan bulan wedanane melok lulum